حج

طواف کعبه در حج

حج، عبادتی واجب و از فروع دین اسلام است. حج مجموعه‌‌ای از اعمال است که در ماه ذی‌الحجه، در شهر مکه و اطراف آن انجام می‌شود. مراسم حج بزرگترین اجتماع مسلمانان است. گروه‌هایی از تمام فرقه‌های اسلامی در ایام حج در مکه گرد هم می‌آیند.

حج اقسامی دارد که رایج‌ترین آن، حج تمتع و برای مسلمانانی است که در غیر مکه و اطراف آن زندگی می‌کنند. سفر حج، با وجود شرایط، تنها یک بار بر هر مسلمان واجب می‌شود. حج با اِحرام‌بستن آغاز می‌گردد و با این کار، برخی اعمال بر حاجی حرام می‌شود و انجام‌دادن مناسک حج بر او واجب.

در قرآن آیات بسیاری درباره حج سخن می‌گویند و سوره‌ای به نام سوره حج وجود دارد. همچنین بیش از نه هزار روایت درباره حج و احکام و اعمال آن نقل شده است که بنابر برخی از آنها، حج پس از نماز، برتر از تمام عبادت‌ها است. حج افزون بر بُعد عبادی، دارای ابعاد دیگری نیز است. اندیشمندان مسلمان تلاش کرده‌اند علاوه بر اعمال ظاهری،‌ حقیقت حج را تبیین و تفسیر کنند که رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی از مهم‌ترین آنها است.

پیش از اسلام منصب‌هایی چون پذیرای از حاجیان فقیر، کلیدداری کعبه و آب‌رسانی به حاجیان، در حج وجود داشته که اسلام برخی از آنها را تأیید کرده است. امروزه بر اساس نیازهای زمان، مسئولیت‌های جدیدی در حج به وجود آمده است.

حج تمتع به جهت محدودیت‌های مکانی و زمانی، گنجایش تعداد محدودی از حاجیان را دارد؛ به همین دلیل بر اساس جمعیت مسلمانان هر کشور، به آنان سهمیه‌هایی داده شده است (سهمیه ایران: 81 هزار نفر). میزان گردش مالی حج برای کشورها مختلف است. در گزارش‌ها آمده است در سال 1437ق (1394ش) بیش از هشت میلیون زائر به زیارت خانه خدا سفر کرده‌اند و درآمد مستقیم حکومت عربستان حدود 12 میلیارد دلار بوده است. حج موضوع بسیاری از کتاب‌های معاصر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بوده و است.

چیستی، جایگاه و اهمیت

حج عبادت مخصوصى است که به منظور اطاعت و تقرّب به خداوند^[1] و در مکانی مقدس به نام مکه و در ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود.^[2] بر هر مسلمانی واجب است ـ در صورت مهیاشدن شرایط ـ به حج برود.^[3]

حج در نگاه اسلام، اهمیت و ارزش بسیار والایی دارد و همین سبب شده است حج را در فروع دین اسلام جای دهند.^[4]

قرآن سوره‌ای با نام سوره حج دارد و در آیات بسیاری به مسائل حج پرداخته است.^[5] بر اساس آیه 27 سوره حج، حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد حکم حج را به مردم ابلاغ کند. قرآن حج را از شعائر الهی معرفی کرده است.^[6] همچنین در قرآن به معین بودن ماه‌های برگزاری حج تصریح شده است.^[7]

روایات بسیاری به حج پرداخته‌اند. دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از 9150 حدیث درباره جایگاه و احکام حج نقل کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت آن در دین اسلام و فراوانی احکام و پیچیدگی‌های آن است.^{[نیازمند منبع]} امام صادق(ع) حج را برتر از روزه و جهاد، بلکه هر عبادتی به جز نماز برشمرده است.^[8]

بنابر روایات، زمانی که حاجیان در مِنا مستقر می‌شوند، منادی از جانب خدا ندا می‌دهد که «اگر خواستار خشنودی من هستید، من راضی شدم».^[9] از امام علی(ع) نقل شده که خداوند حج را نشانه خاکسارى در برابر عظمت، و اعتراف به عزت خداوندی‌اش قرار داد. شنوندگانى از بندگانش را برگزید که‏ دعوتش را لبیک گفتند، و سخن او را تصدیق کردند.^[10]

حکم، اقسام و مناسک

رفتن به سفر حج، به صورت عادی (در غیر حالت نذر و قَسَم) بر هر مسلمان فقط یک بار واجب است.^[15]

حج را بر یک معیار به سه قسم تقسیم کرده‌اند: حج تَمتُّع، حج قِران و حج اِفراد.

• حج تمتّع: این حج وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده یا دوازده فرسخی (حدود 88 یا 66 کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند.^[16]

اعمال و مناسک حج تمتع از دو بخش عُمره‌ تمتع و اصل حج تمتع تشکیل شده است:

1. عمره‌ی تمتع پنج جزء دارد: 1. احرام. 2. طواف. 3. نماز طواف. 4. سعی بین صفا و مروه. 5. تقصیر.
2. . اصل حج تمتع سیزده جزء دارد: 1. احرام 2.وقوف در عرفات 3. وقوف در مشعرالحرام 4. رمی جمره 5.قربانی 6.حلق یا تقصیر 7.طواف. 8.نماز طواف. 9.سعی بین صفا و مروه. 10.طواف نساء 11.نماز طواف نساء. 12.بیتوته در منا 13. رمی جمرات.^[17]

• حج قِران و حج اِفراد: این دو حج وظیفه اهالی مکه و نیز کسانی است که فاصله محلّ سکونتشان تا مکه کمتر از مسافت گفته‌شده در حج تمتع است.^[18]

مناسک یا همان اعمال حج، بخش مهمی از حج است که حجم بسیاری از مطالب نوشته شده در مورد حج را شامل می‌‌شود. قرآن در آیات متعددی به مناسک و احکام فقهی حج پرداخته است. از جمله احکامی که در قرآن به آنها اشاره شده این موارد است: تشریع حج تمتع برای غیر اهالی مکه و مجاوران حَرَم،^[19] وقوف در مشعر الحرام و عرفات همراه با آداب آن،^[20] احکام مربوط به قربانی کردن^[21] و شکارکردن،^[22] وجوب طواف خانه خدا^[23] و سعی میان صفا و مروه،^[24] جایز نبودن تراشیدن موی سر پیش از انجام قربانی،^[25] جواز کسب و تجارت در حج،^[26] ممنوعیت هم‌بستر شدن با همسر.^[27]

فلسفه حج

برای حج ظاهر و باطنی معرفی کرده‌اند. ظاهر حج را مجموعه‌ای از اعمال مختلف دانسته‌اند که «مناسک حج» نامیده می‌شود؛ اما ورای این ظاهر، باطنی نیز تبیین شده است که اسرار بسیاری را در خود نهفته دارد. برخی معتقدند حقیقت حج را نمی‌توان با بحث‌های فقهی و مناسکی تحلیل کرد، بلکه حج و امثال آن را باید با توجه به اسرارش تحلیل و بررسی کرد.^[28]

یکی از مهم‌ترین فلسفه‌های حج که بسیار بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی است. ائمه معصوم دستور داده‌اند پیش از آغاز حج، باید دل را از هر آنچه غیر خداوند است، خالی کرد و تمام امور خود را به خداوند سپرد.^[29] امام باقر(ع) حج را مصداق آیه «فَفِرُّوا إِلَى اللَّه‏؛ پس به سوى خدا بگریزید»^[30] دانسته‌^[31] که بنابر آن، حج، خالی‌شدن و فرارکردن از غیر خداوند به سوی خدا است.^[32] امام رضا(ع) نیز ترسیدن از خدا، از یاد نبردن او، و به غیر او امید نداشتن را از فلسفه حج برشمرده است.^[33]